خرید کتاب

نقش فناوری‌های نوین در انتشار بی‌واسطه اخبار 

امروزه رسانه‌های مختلف به‌نحو فزاینده‌ای یکدیگر را تغذیه می‌کنند. با پیدایش اینترنت و درپی آن گسترش سریع فضا‌های مجازی و فناوری‌های نوین، مبادله خبر بین رسانه‌های مختلف به‌طور چشمگیری شتاب گرفته و ابعاد بین‌المللی یافته است.

 پس از سال 2000 روزنامه‌نگاری چاپی در جهان به‌سمت گزارشگری ذهنی‌تر حرکت کرده است. ویژگی‌های معمول گزارش‌های چاپی در دوره قبل از سال 2000، گزارش‌های مبتنی بر زمینه و رویداد، اتکا به دستورالعمل‌ها و استفاده از عناوین و موقعیت‌های رسمی بود. بسیاری از این ویژگی‌های زبانی اغلب با هم استفاده می‌شدند. اما پس از سال 2000 با تغییر معنی‌داری به سمت بازگشایی مسائل اجتماعی و سیاسی از طریق داستان‌های شخصیت­ محور سوق یافته است. به­ عنوان مثال از کودکان بی‌خانمان به‌عنوان راهی برای بحث بی‌خانمانی استفاده شده است. روزنامه‌نگاری برخط دارای نوعی حمایت ذهنی است. روزنامه‌نگاری برخط شخصی‌تر و مستقیم‌تر از روزنامه‌نگاری چاپی است و موضوعات کلیدی اجتماعی و سیاسی را از طریق چارچوب‌های بسیار شخصی و مراجع ذهنی روایت می‌کند. به نظر می‌رسد شواهدی دال بر استفاده فزاینده از نظر و ذهنیت در ارائه اخبار وجود دارد.

 مانند روزنامه‌نگاری چاپی، خبر‌های تلویزیونی هم از گزارش مستقیم به موضوعات پیچیده و اخبار مبتنی بر مفاهیم و ارزش‌های انتزاعی موضوعات عمومی مشترک، به شیوه‌ای ذهنی‌تر، محاوره‌ای‌تر و استدلالی‌تر ارائه اخبار تغییر کرده است. هم‌اکنون دست‌اندرکاران خبر برای تهیه انواع خبر‌های نرم و سخت، از دور و نزدیک به منابع مختلف، تحلیل‌ها و نقطه نظرات افراد دسترسی فوری دارند. امروزه استفاده از خبر‌های مشابه از رسانه‌های گروهی مختلف به‌تدریج رنگ باخته است. بدین ترتیب روزنامه‌های باسابقه و معروف پایگاه اینترنتی دارند و از امکانات صوتی و تصویری بهره می‌گیرند. در این میان رسانه‌های تلویزیونی هم برای اینکه از قافله عقب نمانند، به نوبه خود پایگاه خبری به راه انداخته‌اند و در آن مقالات، نقشه‌ها، گالری‌های عکس، گزارش‌ها و دیگر اطلاعات محتوایی را به‌صورت برخط برای دسترسی مخاطبان فراهم کرده‌اند. عواملی مثل توزیع آسان خبر، دوطرفه بودن ارتباط با کاربران، کیفیت ویژه و قابلیت‌های چندرسانه‌ای، ارائۀ اخبار و اطلاعات در هر لحظه و سرعت و مداومت انتشار اطلاعات، سبب شده تا بسیاری از جویندگان خبر، استفاده از تارنما‌های خبری را، بر سایر رسانه‌های خبری ترجیح دهند.

 به اذعان پژوهشگران، قابلیت اطمینان به منابع خبری برخط، بـه‌طور چشمگیری بـا سایر رسانه‌ها متفاوت است. اصولی چون شفافیت محتوا، بی‌طرفی سیاسی (فراجناحی بودن)، مخاطب‌شناسی (تنوع‌گرایی و پاره‌سازی مخاطبان)، شناسنامه معتبر و رسمی، خدمات ویـژة تعاملی به کاربران، توازن و تناسب، رتبه و جایگاه تارنما در گوگل، تأثیر مثبت تارنما‌های خبری سیاسی بر موفقیت بازاریابی سیاسی اینترنتی، عینی‌گرایی (رئالیسم خبری)، مرجعیـت خبری پیام، طول انعکاس یا برد پیام (پوشش محیطی) و ساختار‌های انحصاری گرافیکی و وفاداری، معیار‌هایی همچون سئو و نظام‌ها و تبلیغات توصیه‌ای الکترونیکی توسط بازدیدکنندگان، از راهبرد‌های مهم افزایش اعتبار رسانه‌ای در تارنما‌های خبری نوین محسوب می‌شوند (معتمدی و همکاران، 1401). امروزه برای تسهیل روزنامه‌نگاری و خبرنگاری سریع و درست، روزنامه‌نگارانِ مدرن از ابداعات و ابتکارات مختلف و جدیدی استفاده می‌کنند.

اینترنت: قبل از عصر دیجیتال، خبرنگاران مجبور بودند برای انعکاس اخبار یا با دفاتر خبری خود تماس بگیرند و خبر‌ها را بخوانند و یا باید مستقیما به دفاتر خبری مراجعه می‌کردند. پس از آن نیز اخبار به‌دست ویرایشگران و سردبیران می‌رسید و در نهایت هم در فرآیند چاپ و یا پخش قرار می‌گرفت. اما اکنون اینترنت، خبرنگاران و روزنامه‌نگاران را قادر ساخته است تا با حضور در محلِ وقایع رویداد‌ها و اتفاقات مختلف، اقدام به ارسال اخبار با استفاده از گوشی‌های تلفن همراه و یا لپ‌تاپ‌های خود کنند. امری که به سازمان‌های مختلف این اجازه را می‌د‌هد تا بلافاصله اخبار فوری را در وبگاه‌های خود ظرف چند دقیقه انعکاس دهند.

نرم‌افزار‌های تخصصی: برنامه‌ها و نرم‌افزار‌های کاربردی جدید به خبرنگاران و روزنامه‌نگاران اجازه می‌دهند تا هرکاری را در حوزه‌های ویرایش خبر و یا کار‌های گرافیکی، پژوهشی، و همچنین پیاده‌سازی اخبار، از هرجایی(حتی از خانه خود)، به ساده‌ترین شیوه ممکن انجام دهند.

نرم‌افزار‌های ویدئوکنفرانس: نرم‌افزار‌هایی مثل «زوم» یا «گوگل‌میت» به روزنامه‌نگاران و خبرنگاران اجازه می‌دهند به انجام مصاحبه و یا برگزاری دیدار‌های کاری، بدون حضور و جمع‌شدن در مکانی خاص اقدام کنند.

گوشی‌های تلفن‌همراه هوشمند: مهمترین ابزار در چارچوب روزنامه‌نگاری مدرن، استفاده از گوشی‌های تلفن همراه هوشمند است. این گوشی‌ها قادرند اقدام به گرفتن عکس و یا فیلمبرداری، ضبط صدا، ایجاد دسترسی به اینترنت، و همچنین کار‌های زیاد دیگری کنند. هم اکنون، روزنامه‌نگاران قادرند کار‌های حرفه‌ای را در حیطه کاری خود صرفا با استفاده از گوشی‌های تلفن‌همراه هوشمندشان انجام دهند.

شبکه‌های اجتماعی: روزنامه‌نگاران از شبکه‌های اجتماعی نظیر توئیتر، اینستاگرام، فیس بوک و. . نیز برای پیشبرد فعالیت‌های خود استفاده می‌کنند و از طریق آن‌ها سعی می‌کنند تا در صدر انعکاس دادنِ اخبار فوری، جستجو جهت یافتن منابع جدید، و تعامل با دیگران (به‌ویژه مردم) قرار گیرند. امروزه «رسانه‌های اجتماعی در حال تغییر روش جمع‌آوری و پژوهش اخبار هستند». ضمن اینکه تعداد فزاینده‌ای از مخاطبان برای اخبار خود، به رسانه‌های برخط دسترسی دارند. هنگامی که مخاطبان درگیر داستان‌های خبری می‌شوند، ممکن است با تلاش برای تعمیق دانش خود در مورد موضوع، و یا مواجهه با نظرات خود با همسالان، واکنش نشان دهند.

دستگاه‌های ضبط دیجیتال و خدمات مدرن جهت پیاده‌سازی خبر: در نخستین روز‌های عصر روزنامه‌نگاری مدرن، خبرنگاران مجبور بودند تا صرفا به نقل قول‌های دست چندم و نه چندان معتبر و دقیق در امر روزنامه‌نگاری اکتفا کنند. اما امروزه ضبط‌کننده‌های دیجیتال ارزان قیمت می‌توانند به‌راحتی صدای افراد را به‌صورت دقیق و با کیفیت بالا ضبط کرده و اقدام به ذخیره‌سازی و پخشِ ساعت‌ها فایل صوتی کنند. در عین‌حال، نرم‌افزار‌های پیشرفته‌ای نیز وجود دارند که با دقت بالا می‌توانند فایل‌های صوتی را به فایل‌هایی مکتوب و نوشتاری تبدیل کنند.

دوربین‌های دیجیتالی: هنگامی که دوربین‌ها صرفا قادر به گرفتن تصویر بودند، فیلمبرداری خبری کاری به‌شدت گران و پرهزینه و در عین حال زمان‌بَر بود که صرفا حرفه‌ای‌ها می‌توانستند از آن استفاده کنند. اکنون، با تولید و توسعه دوربین‌های دیجیتال و همچنین دوربین‌های گوشی‌های تلفن‌همراه، تقریبا هرکسی به یک ابزار با کاربری دوگانه دسترسی دارد که می‌تواند هم اقدام به گرفتنِ عکس‌های دقیق و با کیفیت کند و هم فیلمبرداری را با کیفیت بالا انجام دهد. بسیاری از افراد حرفه‌ای هنوز هم از دوربین دیجیتال تک لنز بازتابی و دوربین‌های عکاسی بدون آینه جدیدتر و از لنز‌های قابل تغییر برای گرفتن عکس‌هایی با دقت بالا استفاده می‌کنند.

 در دنیای کنونی کاربران می‌توانند به هرجا که می‌خواهند سرک کشیده از بسته‌های اطلاعاتی گرفته تا فایل‌های صوتی، پایگاه‌های اطلاع‌رسانی، تصاویر گرافیکی، متون خلاصه‌شده و آرشیو‌های نمایش فیلم با گوشی‌های هوشمند، به‌صورت آنی و لحظه‌ای و همراه در اختیار داشته باشند و به‌نحو فزاینده‌ای اطلاعات خود را به پایگاه‌های مختلف رسانه‌ای منتقل کنند و در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به‌صورت لحظه‌ای برای هر فردی در هر زمان و مکانی ارسال کنند. این اقدام سبب شده است تا مرز میان مطبوعات، رادیو و تلویزیون و دیگر رسانه‌های اینترنتی و برخط از میان برود. ضمن اینکه افزایش دامنه امکانات و گزینه‌های کاربران شبکه‌های اجتماعی مرز میان خبرنگاران و عوامل خبر با مخاطب را کم رنگ‌تر و محوتر کرده است. مهمترین مزیت فضا‌های مجازی بر خبرنگاری مطبوعاتی و تلویزیونی سنتی یک‌سویه این است که «فضای مجازی» به‌جای گردآوری، سازماندهی و ارائه اطلاعات به معدودی انسان، اطلاعات و منابعی را که از هزاران نفر به‌دست آمده در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد.

 بنابراین، رسانه‌ها در یک دهه اخیر، با تکیه بر فناوری‌های نوین به‌سوی کوچکترشدن و چابک‌سازی سازمانی حرکت کرده‌اند، که این امر در فضا‌های مجازی به‌طور فزاینده‌ای امکان‌پذیر است، به‌طوری که حتی یک فرد می‌تواند در فضای مجازی با جریان‌سازی خبری با دیگر رسانه‌ها رقابت کند. در شرایط کنونی که اینترنت همانند یک سیاهچاله، به‌طور پیوسته نیازمند تغذیه است، روزنامه‌نگاری به حرفه‌ای بیست و چهار ساعته و بدون تعطیلی تبدیل شده است. اخبار باید به‌سرعت منتشر شوند و در این میان هیچ نقطه پایانی هم برای این فرایند وجود ندارد. روزآمد بودن، مدیریت سرعت انتقال اطلاعات به یک متن روایی و نیز به حداکثر رساندن ایجاز در این متون روایی، از مهمترین این چالش‌ها هستند. در نتیجه، ثانیه‌ها هم در این میان ارزشمند هستند. هم اکنون یک سوال اساسی مطرح می‌شود که آیا ما وارد مرحله‌ای از تاریخ شده‌ایم که در آن، روزنامه‌نگاران به‌تدریج جایگاه رسانه‌ای خود را از دست می‌دهند؟ پاسخ این است که: هنوز نه. اما هر قدر که رسانه‌های سنتی برای حفظ سهم خود از مخاطبان به‌شدت کوشش می‌کنند، روزنامه‌نگاران نیز مجبورند که به‌دنبال راه‌هایی نو به‌منظور تشریح پیشرفت‌های عملی صورت گرفته برای مخاطبان خود باشند.

 امروزه فناوری‌ها هم رفتار افراد را تغییر داده‌اند و هم از تغییر رفتار افراد تغییر می‌کنند. به‌همین دلیل برخی کارشناسان آن را ویژگی «تو در تویی» فناوری می‌دانند. به‌طور کلی فضا‌های مجازی مثل رسانه‌های خصوصی یا دولتی نیستند که نیازمند امکانات وسیعی بوده و ملزم به داشتن ثروت یا قدرت باشند، به‌همین علت، تا حدود زیادی نسبت به دیگر رسانه‌ها کمتر با اتهام جهت‌گیری و اعمال منافع و نفوذ سازمانی مواجه‌اند. امروزه اگرچه تکثر عددی رسانه‌ها امری مثبت است، اما توسعه رسانه‌ای، بدون تغییر در مدل مسلط مالکیت و مهم‌تر از آن، بدون پذیرش استقلال تحریری و پایبندی به صحت، بی‌طرفی و همه جانبه‌نگری، منجر به تکثر حقیقی و استقرار چندصدایی نخواهد شد .

 آزاد نبودن رسانه‌ها، هزینه‌های چشمگیری بر جامعه تحمیل می‌کنند. این واقعیت به‌خوبی در گزارش توسعه جهانی 2002 بانک جهانی با عنوان «نهادسازی در خدمت بازار‌ها» برجسته شده است که یک فصل آن شامل این است که چگونه یک رسانه آزاد می‌تواند فساد را کاهش داده، به تلاش‌ها در جهت سلامت عمومی کمک کرده و آموزش عمومی را بهبود بخشد. بدون رسانه‌های آزاد، دستیابی به این نتایج واقعا دشوار است. بنابراین دولتی بودن یا نبودن و این‌که چه کسی مالک رسانه است از عوامل تعیین‌کننده در چگونگی کارکرد رسانه و استقلال تحریری آن در موضوعات مختلف است.

 در خبر‌های داخلی تفاوت دیگر، مدیر رسانه است. مثلا گرایش سیاسی یک فرد بر جذابیت مسأله از منظر مخاطب اثرگذار خواهد بود. چرا که همواره موضوعاتی که بوی انشعاب یا مناقشه سیاسی از درون خانواده یک جریان می‌دهد، ارزش خبری و جذابیت رسانه‌ای بیشتری دارد. البته موقعیت و امنیت مدیر رسانه هم تعیین‌کننده است. به‌نظر می‌رسد در جامعه ایرانی، جایگاه فرد، شناخت از افراد و گرایش سیاسی و روابط میان اشخاص، بر فضایی که در اختیارشان قرار می‌گیرد موثر است. مالکان و مدیران رسانه‌ها نیز نقشی مضاعف در سرنوشت رسانه‌ها و پردازش سوژه‌های مختلف دارند. معمولا در جوامعی که رسانه‌ها از بالا به پایین شکل گرفته و مدیریت می‌شوند، (نه از پایین به بالا و مشارکتی)، مدیر رسانه، صاحب سخن آخر در رسانه است و « اتاق خبر» یا «مرامنامه رسانه» کمتر تاثیرگذار است. همه خبرگزاری‌ها و بسیاری از روزنامه‌ها، با هر گرایش سیاسی به کمک‌های دولتی وابسته‌اند، از این رو، آینده‌نگری آنان را وادار به ملاحظه در امور مربوط به دولت می‌کند.

 با گسترش فناوری‌های نوین، هزینه‌های مربوط به فرایند تولید و توزیع خبر به‌شکل خارق‌العاده‌ای کاهش یافته است. بسیاری از هزینه‌ها از بین رفته و در نتیجه رسانه‌ها ارزان‌تر و دست یافتنی‌تر شده‌اند. تا آنجا که اگر در گذشته، داشتن رسانه‌ها تنها برای دولت‌ها و شرکت‌ها یا ثروتمندان بزرگ امکان‌پذیر بوده، امروزه برای هر خانواده و فرد ممکن شده است. فناوری‌های نوین سبب کاهش هزینه‌ها شده و از سوی دیگر از وابستگی آن‌ها به اخبار مورد نظر حامیان مالی کاهش یافته است. رسانه‌های با سازمان کوچک، نیازی به جلب نظر قدرت‌های سیاسی، اقتصادی ندارند. بنابراین می‌توانند با آزادی بیشتری به بیان نظرات و دیدگاه‌هایشان بپردارند. این موضوع از سوی دیگر، باعث تغییر در زبان و کلام خبررسانی شده و آن ورود ادبیات و مفاهیم شهروندان به دنیای رسانه است. برای کسب حمایت مراکز قدرت تملق نمی‌گویند و احتمال برجسته‌سازی نقاط ضعف کوچک، برای باج‌گیری رسانه‌ای وجود ندارد. امروزه در رسانه‌های نوین، به‌دلیل نیاز مالی کمتر، انتقاد شرایط مناسب‌تری می‌یابد. ناگفته پیداست که گرایش سیاسی رسانه، تاثیر مستقیمی بر عملکرد آن دارد. البته روابط شخصی و سازمانی از جمله عوامل موثر در انتشار اخبار رسانه‌هاست که گاهی گرایشات سیاسی را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. در رسانه‌ها مکرر دیده می‌شود که روابط بر ضوابط رسانه‌ای غالب می‌شود و پی در پی لابی‌ها بر اصول اتاق خبر چیره هستند. این روابط ناشی از بده بستان‌هایی است که افراد و سازمان‌ها با یکدیگر انجام می‌دهند. امتیاز‌هایی که افراد و سازمان‌ها در اختیار رسانه‌ها می‌گذارند، بر رفتار‌های آتی آن رسانه تاثیر می‌گذارد. ضمن اینکه مصالح و منافع رسانه عامل دیگری در جهت حذف و یا تعدیل خبر است.

 موقعیت متزلزل رسانه‌ها در ایران و اقتصاد شکننده رسانه‌ای، باعث حجیم شدن لایه‌های محافظه‌کاری و ملاحظات مربوط به حفظ موجودیت رسانه شده است. در چنین مواردی، مدیر رسانه با وجود آن‌که به رسالت خبری خود واقف است و حتی جذب مخاطب بیشتر را منوط به انتشار خبر‌های جدی‌تر می‌داند، برای حفظ موجودیت رسانه و جایگاه خود، به حذف این نوع اخبار از دستور کار می‌پردازد. خودسانسوری رسانه‌ها را در مواردی باید در برخورد‌های چکشی و امنیتی با رسانه‌ها، وابستگی‌های اقتصادی رسانه به آگهی‌ها، کمک‌ها و رانت‌ها و نیز تزلزل یا استحکام موقعیت مدیر رسانه جستجو کرد.

 اصطلاح «مصلحت» به‌تدریج و در بعضی موارد محملی برای پرهیز از واگویی حقیقت و اتهام زدن‌های سیاسی و دستاویزی برای پوشش سانسور شده است. حال آنکه، چه بسا انتشار نیافتن بسیاری از خبر‌ها، موجب گسترش بی‌مهار فساد شده و زمانی با چهره‌ای سیاه‌تر سر بر می‌آورد. بنابراین می‌توان گفت جریانات خبری متاثر از مجموعه‌ای از عوامل درون و برون رسانه‌ای هستند. ضمن اینکه خبرنگاری در خلاء پدید نمی‌آید. امروزه خبرنگاران با انبوهی از محدودیت‌ها و انواع اعمال نفوذ‌ها و عوامل ساختاری روبرو هستند و نتیجه کار آن‌ها از این عوامل تاثیر می‌پذیرد.

 نظریه‌پردازان حوزه رسانه معتقدند که خبرنگاران ناگزیرند در میان انبوهی از محدودیت‌ها، تهدید‌های بالقوه برای توسل به زور و اعمال نفوذ از سوی منابع مختلف، تصمیم‌گیری کنند. این فشار‌ها و محدودیت‌ها از جاه‌های مختلف هستند و از محدودیت‌های قانونی و رسمی گرفته تا اعمال نفوذ ناپیدای صاحبان رسانه‌ها، ضوابط و مقررات حاکم بر رسانه، نیرو‌های حاکم بر کار، غرض‌ورزی‌های فرهنگی، میهن‌پرستی، اخلاق حرفه‌ای و مسائلی چون جنسیت، نژاد و اختلافات طبقاتی در میان نیروی کار در رسانه‌ها را در بر می‌گیرند. افزون بر این، براساس نظر دیوید رندال (2000)، هر فردی که قصد انتشار روزنامه را دارد، باید عوامل و محدودیت‌های دیگری چون زمان، منابع، موثق بودن، مخاطب، سبک و سفارش‌دهندگان آگهی‌های بازرگانی را مدنظر قرار دهد. معمولا خبر‌ها توسط گروهی از انسان‌های جایزالخطایی تولید می‌شوند که در مکانی پرازدحام مشغول فعالیت هستند و تلاش می‌کنند با پرس و جو از کسانی که از بیان مطالب اکراه دارند و گاهی کاملا مانع‌تراشی می‌کنند، از رویداد‌های جهان مطلع شوند. محتوای مطالب رسانه را گروهی از خبرنگاران و مسئولان اجرایی تعیین کرده که خودباوری‌های ذهنی خاصی دارند و در عین حال تحت تاثیر پیش داوری‌های سردبیران، صاحبان رسانه و مخاطبان هم قرار دارند. البته به این نکته هم باید توجه داشت که همه اعمال نفوذ‌ها جنبه بازدارنده و محدودکننده ندارد و برخی از آن‌ها برای عوامل خبر نیرویی رهایی‌بخش محسوب می‌شوند. البته مسائل و تنش نشأت گرفته از تضاد‌های موجود در درون و ذات رسانه را می‌توان در این موارد دانست:

ـ محدودیت در برابر استقلال؛

ـ تولید یکنواخت در برابر خلاقیت؛

ـ تجارت در برابر هنر؛

ـ و سود در برابر آرمان و هدف اجتماعی .

 در برخی کشور‌ها نیز بخش چشم‌گیری از عوامل موثر بر جریان خبر در یک رسانه، متاثر از جایگاه اجتماعی و گرایش سیاسی مالک پایگاه یا رسانه و روابط شخصی و سازمانی او و همچنین نوع مالکیت رسانه است، که صرف‌نظر از دیگر قواعد رسانه‌ای می‌تواند به‌شکل بسیار معنی‌داری بر چند و چون جریان خبری تاثیرگذار باشد. در عصر کنونی این رسانه‌ها هستند که باور‌ها، عقاید و آرمان‌های شهروندان را شکل می‌دهند و در واقع به‌عنوان دریچه‌ای برای نگاه به جهان در آمده‌اند.

 بنابراین یکی از کارکرد‌های اساسی رسانه‌ها، از جمله شبکه‌های اجتماعی، اطلاع‌رسانی از تحولات و وقایعی است که در محیط اجتماعی واقع می‌شوند. پیشرفت بهت‌انگیز وسایل ارتباط جمعی در قـرن حاضر، جهان را به دهکده کوچکی تبدیل کرده که انسان‌ها امکان اطلاع‌یابی از همه وقایع و حوادث جهان را به‌طور سریع و جامع دارند. در عصر ارتباطات هیچ حادثه‌ای هر چند در دورترین نقاط، منحصر به یک منطقه جغرافیایی خاص نیست و از این رو سه ویژگی فرازمانی، فرامکانی و سرعت فوق‌العاده از خصیصه‌های وسایل ارتباط جمعی است. امروزه تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها در رسانه‌ها رسوخ کرده و از خصوصی‌ترین رفتار انسان‌ها تا بزرگترین تغییرات نهاد‌های اجتماعی و ساختار‌های فرهنگی و سیاسی از طریق رسانه‌ها ارائه می‌گردد.